فناوری هسته‌ای و به‌ویژه پرتودهی، ابزاری نوین و ایمن برای نابودی باکتری سالمونلا در مواد غذایی محسوب می‌شود، بدون آنکه کیفیت تغذیه‌ای محصول کاهش یابد.

به گزارش آب و غذا به نقل از مهر ، سالمونلا یک جنس از باکتری‌های گرم‌منفی است که عامل اصلی بیماری‌های دستگاه گوارش در انسان محسوب می‌شود. آلودگی مواد غذایی به این باکتری می‌تواند از مراحل تولید تا مصرف رخ دهد. گوشت، مرغ، تخم‌مرغ و سبزیجات از مهم‌ترین منابع انتقال این باکتری هستند. روش‌های سنتی مانند شست‌وشو یا حرارت‌دهی قادر به حذف کامل سالمونلا نیستند. در این میان، فناوری هسته‌ای با بهره‌گیری از پرتودهی توانسته است به یک ابزار کارآمد برای کنترل این آلودگی‌ها تبدیل شود.

ضرورت و اهمیت موضوع در امنیت غذایی

طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، سالانه ده‌ها میلیون مورد ابتلا به سالمونلوزیس در جهان گزارش می‌شود. این بیماری علاوه بر بار بهداشتی، زیان‌های اقتصادی فراوانی بر زنجیره غذایی وارد می‌کند. در بسیاری از کشورها، صادرات مواد غذایی به دلیل آلودگی به سالمونلا با محدودیت روبه‌رو می‌شود. بنابراین، یافتن راهکارهای ایمن و علمی برای نابودی این باکتری اهمیت زیادی در امنیت غذایی و تجارت جهانی دارد.

 معرفی و اصول کلی فناوری

پرتودهی یکی از کاربردهای شناخته‌شده فناوری هسته‌ای در صنایع غذایی است. در این روش، مواد غذایی در معرض پرتوهای یونیزان (گاما، ایکس یا الکترونی) قرار می‌گیرند. این پرتوها موجب تخریب DNA سالمونلا شده و از تکثیر آن جلوگیری می‌کنند. ویژگی مهم این فناوری آن است که هیچ رادیواکتیویته‌ای در مواد غذایی باقی نمی‌ماند و کیفیت تغذیه‌ای محصول تغییر نمی‌کند. این ویژگی موجب شده پرتودهی به‌عنوان یک روش ایمن و کارآمد در سطح جهان شناخته شود.

یک مرکز پرتودهی استاندارد شامل اجزای زیر است:

• منبع پرتو مانند کبالت-60 یا شتاب‌دهنده الکترونی.
• محفظه ایمن پرتودهی با دیواره‌های محافظ.
• نوار نقاله برای انتقال مواد غذایی.
• تجهیزات پایش و اندازه‌گیری دوز تابشی.
• تیم تخصصی متشکل از کارشناسان هسته‌ای و صنایع غذایی.
  این اجزا در کنار هم امکان ضدعفونی مؤثر و ایمن مواد غذایی را فراهم می‌کنند.

فرایند پرتودهی معمولاً شامل مراحل زیر است:

1. بسته‌بندی و آماده‌سازی مواد غذایی.
2. انتقال به مرکز پرتودهی.
3. قرار گرفتن در معرض پرتو با دوز مشخص.
4. پایش دوز و کنترل کیفیت.
5. صدور گواهی سلامت و عرضه به بازار.

این فرایند سریع، ایمن و متناسب با استانداردهای جهانی است.

انواع کاربردهای پرتودهی در صنایع غذایی

کاربرد پرتودهی برای کنترل سالمونلا تنها محدود به گوشت و مرغ نیست، بلکه شامل طیف وسیعی از مواد غذایی است:

• تخم‌مرغ و فرآورده‌های آن.
• سبزیجات و میوه‌ها.
• غذاهای آماده مصرف.
• محصولات لبنی خاص.

این تنوع نشان می‌دهد که فناوری هسته‌ای ابزاری جامع برای ارتقای ایمنی غذایی محسوب می‌شود.

استانداردها و دستورالعمل‌های ملی و بین‌المللی

سازمان‌های بین‌المللی مانند FAO، WHO و IAEA استانداردهایی برای استفاده ایمن از پرتودهی تدوین کرده‌اند. این دستورالعمل‌ها شامل محدوده دوز مجاز، الزامات ایمنی کارکنان و شرایط کیفیت محصول هستند. کشورها برای پذیرش جهانی محصولات پرتودهی‌شده، موظف‌اند این دستورالعمل‌ها را رعایت کنند. رعایت استانداردها تضمین می‌کند که محصولات غذایی سالم، ایمن و قابل صادرات باشند.

تأثیرات اقتصادی

آلودگی مواد غذایی به سالمونلا موجب خسارت‌های مالی سنگین ناشی از مرجوع‌شدن محموله‌ها، کاهش صادرات و درمان بیماران می‌شود. با استفاده از پرتودهی می‌توان این خسارت‌ها را به‌طور چشمگیری کاهش داد. از سوی دیگر، مواد غذایی ضدعفونی‌شده با فناوری هسته‌ای به دلیل ایمنی بیشتر، ارزش تجاری بالاتری دارند و می‌توانند جایگاه کشورها را در بازارهای جهانی تقویت کنند.

مزایای این روش نسبت به روش‌های سنتی

پرتودهی نسبت به روش‌های سنتی ضدعفونی برتری‌های زیادی دارد:

• نابودی مؤثر سالمونلا بدون استفاده از مواد شیمیایی.
• حفظ ارزش تغذیه‌ای و کیفیت محصول.
• افزایش ماندگاری در زنجیره تأمین.
• کاهش ضایعات غذایی.

این ویژگی‌ها موجب شده‌اند پرتودهی به‌عنوان روشی برتر برای کنترل سالمونلا شناخته شود.

چالش‌ها و محدودیت‌های علمی و اجرایی

اجرای فناوری پرتودهی با چالش‌هایی همراه است. هزینه بالای احداث مراکز پرتودهی، نیاز به تجهیزات پیشرفته و آموزش نیروی متخصص از جمله محدودیت‌های اصلی هستند. همچنین، نگرانی عمومی نسبت به واژه «هسته‌ای» ممکن است موجب مقاومت مصرف‌کنندگان شود. اطلاع‌رسانی شفاف و نتایج موفق جهانی می‌تواند این نگرانی‌ها را کاهش دهد.

پیشرفت‌های نوین در فناوری ضدعفونی مواد غذایی

تحقیقات نشان داده‌اند که حتی در محصولات حساس مانند گوشت تازه یا سبزیجات خام، پرتودهی با دوز مناسب می‌تواند سالمونلا را به‌طور مؤثر غیرفعال کند، بدون اینکه طعم یا ارزش غذایی تغییر چشمگیری داشته باشد.

در سال‌های اخیر، توسعه شتاب‌دهنده‌های الکترونی و دستگاه‌های پرتودهی با کنترل دقیق دوز، امکان استفاده گسترده‌تر و ایمن‌تر از این فناوری را فراهم کرده است. همچنین، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که ترکیب پرتودهی با سایر فناوری‌ها مانند بسته‌بندی در اتمسفر اصلاح‌شده (MAP) و استفاده از نانومواد می‌تواند کارایی ضدعفونی را افزایش دهد و ماندگاری محصولات را طولانی‌تر سازد.

اثرات زیست‌محیطی و سلامت مصرف‌کنندگان

یکی از مهم‌ترین مزایای پرتودهی نسبت به روش‌های شیمیایی، کاهش ورود مواد شیمیایی مضر به چرخه محیط زیست است. حذف نیاز به ضدعفونی‌کننده‌های شیمیایی موجب کاهش آلودگی آب و خاک می‌شود. از نظر سلامت مصرف‌کنندگان، سازمان‌های بین‌المللی مانند WHO و FAO بارها تأکید کرده‌اند که پرتودهی هیچ اثر منفی بر سلامت انسان ندارد و هیچ رادیواکتیویته‌ای در محصول باقی نمی‌گذارد.

ظرفیت‌های تجاری‌سازی و توسعه ملی

اجرای فناوری پرتودهی در صنایع غذایی می‌تواند فرصت‌های اقتصادی فراوانی ایجاد کند. توسعه مراکز پرتودهی، نه‌تنها باعث افزایش کیفیت مواد غذایی داخلی می‌شود بلکه راه صادرات به بازارهای جهانی را هموار می‌کند.

علاوه بر این، سرمایه‌گذاری در این فناوری می‌تواند موجب اشتغال‌زایی و ارتقای جایگاه کشور در فناوری‌های نوین کشاورزی و صنایع غذایی گردد.

آینده‌شناسی کنترل سالمونلا با فناوری هسته‌ای

با افزایش تقاضای جهانی برای مواد غذایی ایمن، فناوری پرتودهی آینده‌ای روشن دارد. پیش‌بینی می‌شود در دهه‌های آینده، این فناوری به یک استاندارد جهانی در صنایع غذایی تبدیل شود. ترکیب پرتودهی با فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و اینترنت اشیا می‌تواند امکان کنترل دقیق‌تر کیفیت مواد غذایی و ردیابی آلودگی‌ها را فراهم کند.

توصیه‌های سیاستی برای گسترش این فناوری

برای گسترش موفق فناوری پرتودهی در کاهش سالمونلا، اقدامات زیر توصیه می‌شود:

• ایجاد زیرساخت‌های ملی برای مراکز پرتودهی.
• حمایت مالی از پروژه‌های پژوهشی و صنعتی.
• آموزش تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان درباره مزایای پرتودهی.
• همسوسازی قوانین ملی با استانداردهای بین‌المللی.
• اجرای پروژه‌های پایلوت صادراتی.

جمع‌بندی

بررسی‌ها نشان داده‌اند که پرتودهی یکی از بهترین گزینه‌ها برای کاهش سالمونلا در مواد غذایی است. این فناوری ضمن ارتقای ایمنی غذایی، موجب کاهش ضایعات و افزایش ماندگاری محصولات می‌شود. تجربه جهانی نشان می‌دهد که موفقیت این فناوری وابسته به اطلاع‌رسانی شفاف، آموزش نیروی انسانی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌هاست.

فناوری هسته‌ای در کاهش سالمونلا در مواد غذایی، رویکردی نوین، ایمن و پایدار است. این فناوری ضمن اینکه موجب افزایش سلامت عمومی می‌شود، زمینه‌ساز توسعه صادرات و ارتقای جایگاه کشورها در بازار جهانی است.
مسیر آینده این فناوری وابسته به تقویت همکاری‌های بین‌المللی، افزایش آگاهی عمومی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌هاست. در صورت تحقق این شرایط، پرتودهی می‌تواند به یکی از ارکان اصلی ایمنی غذایی در قرن 21 تبدیل گردد.

----------

منابعی برای مطالعه بیشتر

[1] FAO, IAEA. Nuclear Techniques in Agriculture. FAO/IAEA Publications.
[2] IAEA. Food Irradiation: Principles and Applications. Vienna.
[3] WHO. Global Report on Foodborne Diseases. Geneva.
[4] FAO. International Standards in Food Safety. Rome.
[5] Farkas, J. (2006). Irradiation for Food Safety and Quality. CRC Press.
[6] IAEA. Technical Reports on Food Irradiation. Vienna.
[7] Sharma, R. et al. (2019). Nuclear Agriculture and Food Security. Elsevier.
[8] FAO-IAEA. Guidelines for Food Irradiation Processing. Vienna.
[9] WHO/FAO Codex Alimentarius. General Standard for Irradiated Foods. Rome.
[10] OECD. Biosafety in Food Irradiation. Paris.
[11] Singh, R. (2017). Food Irradiation Technologies. Academic Press.
[12] Chauhan, R. et al. (2021). Irradiation in Pathogen Control. Journal of Food Science.
[13] UNEP. Environmental Benefits of Food Irradiation. Nairobi.
[14] Japan Atomic Energy Agency. Food Irradiation Projects. Tokyo.
[15] پژوهشگاه انرژی اتمی ایران. پروژه‌های آزمایشی پرتودهی مواد غذایی. تهران.
[16] FAO-IAEA. Success Stories in Food Irradiation. Vienna.
[17] WHO. Health Effects of Irradiated Food. Geneva.
[18] Future Earth. Nuclear Agriculture and Global Food Security.