معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی گفت: عوامل مختلفی جنگل‌ها را تهدید می‌کند که عمده آن عامل انسانی است به ویژه ارتباط سنتی مردم حاشیه جنگل‌ها که ضرورت جنگل داری اجتماعی را پررنگ می کند.

تراکم درختان در یک محل جنگل‌ها را تشکیل می‌دهند. نوع درختان بستگی به نوع آب و هوا و جنس خاک و البته سایر عوامل متنوع هستند. به عنوان مثال جنگل زاگرس با گستردگی در ۹ استان کشور با حدود ۶ میلیون هکتار مساحت ۴۰ درصد جنگل‌های ایران را تشکیل می‌دهد. بزرگ‌ترین جنگل بلوط ایران و خاورمیانه در استان کرمانشاه واقع شده است. البته از سایر درختان جنگل زاگرس می‌توان به افرا، زبان گنجشک، گلابی وحشی و… اشاره کرد. همچنین جنگل‌های هیرکانی پوشیده شده از درختان افرا، نارون، توسکا، راش و… که قدمتی بیش از ۵۰ میلیون سال داشته و یکی از ارزشمندترین جنگل‌های جهان به شمار می‌رود. وسعت پوشش‌های گیاهی و نیز جنگل‌ها در کشور در حال کاهش است. چه عوامل منجر به آسیب به جنگل‌ها شده و جنگل‌های کشور را چه موضوعی تهدید می‌کند؟ نقی شعبانیان معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در پاسخ به این پرسش مهر گفت: عوامل مختلفی جنگل‌ها را تهدید می‌کند که عمده آن عامل انسانی است. به ویژه ارتباط سنتی مردم حاشیه جنگل‌ها و دید آنها نسبت به جنگل این امر را تشدید می‌کند. به عنوان مثال معیشت سنتی و چرای دام‌ها از جنگل و کشت زیراشکوب و سم‌پاشی این کشت‌ها، تمام این عوامل دست به دست هم داده تا آن کارکرد اکولوژیک جنگل‌ها از بین برود.

سمپاشی در حال از بین بردن حشرات مفید و مضر گیاهان است. هنگامی که تعادل اکولوژیکی جنگل بر اثر فعالیت انسانی از بین می‌رود حالا ممکن است فعالیت‌های غیرانسانی مانند خشکسالی‌های پی در پی هم کمک کننده باشد تهدیدی برای حیات این گستره گیاهی به شمار می‌رود.

به گفته این کارشناس امور جنگل، عوامل انسانی تأثیر بیشتری بر تخریب پوشش گیاهی دارد. در کنار عوامل انسانی عوامل طبیعی و غیرطبیعی مسائل مختلفی وجود دارد که سبب شده تا در عمل جنگل‌های کشور به لحاظ فیزیولوژیکی ضعیف شوند.

با ضعیف شدن جنگل‌ها آفات و بیماری‌های زیادی به راحتی می‌تواند سراغ جنگل‌ها آمده و آنها را تخریب کنند. تمام این مسائل تعادل اکولوژیکی جنگل‌ها، در کشور را بهم زده و گاهاً حلقه‌های این اکوسیستم گسسته، از این رو شاهد وضع کنونی جنگل‌ها هستیم.

تهدیدها در حوزه جنگل چیست؟

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با بیان اینکه جنگل‌ها به لحاظ کیفی در حال آسیب هستند به ویژه جنگل‌های غرب کشور، اظهار کرد: بیماری زغالی بلوط، جوانه خوار بلوط و… درختان جنگل‌های شمال غرب کشور را تهدید می‌کند و در جنگل‌های شمال نیز این آفات سال به سال رو به افزایش است؛ شاید یکی از دلایل گسترش آن خشکسالی پی در پی کشور باشد.

میزان بارش کاهش پیدا کرده و علاوه بر این بر اثر دخالت انسان بسیاری از چشمه‌هایی که در دل جنگل وجود داشتند آب آنها برای ویلاسازی کشیده شده است. همچنین در کنار این موضوع، سدهایی که زده شده رطوبت و آب جنگل‌ها را از بین برده است. این امر سبب شده تا درختان که به یک وضعیت و یک میزان رطوبت عادت کرده‌اند در شرایط فعلی دچار ضعف می‌شوند.

شعبانیان در ادامه سخنان خود یادآور شد: هر موجود زنده‌ای هنگام ضعف، یک سلسله از آفات و بیماری‌ها به سراغ آنها رفته و مشکلات را تشدید می‌کند.

جنگل داری اجتماعی به چه معنی است؟

به گفته معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور عامل انسانی قابل حذف نیست. وی در این باره تاکید کرد: باید مدیریت کرد تا عامل انسانی آسیب کمتری به سرمایه‌های ملی وارد کند. به عنوان نمونه باید دامداری‌های سنتی به سمت دامداری‌های صنعتی و نیمه صنعتی حرکت کند. در کشورهایی که معیشت مردم وابسته به دامداری است و درآمد بالای اقتصادی دارد جنگل داری اجتماعی به وجود آمده است.

شعبانیان در تعریف جنگل داری اجتماعی عنوان کرد: سازمان منابع طبیعی طرح و آموزش می‌دهد و در ادامه نظارت می‌کند و بخش اجرا را به وسیله مردم پیگیری می‌کند.

در قالب این شیوه از جنگل داری، مشخص است که مشتریان چه استفاده‌ای می‌توانند از جنگل‌ها داشته باشند، چه دامی و به چه اندازه داشته باشند، از برگ و بذر درخت استفاده کنند یا نکنند. به این ترتیب یک مشارکت واقعی برای مردم در امور جنگل داری محقق می‌شود که هر دو طرف سود می‌برند.

مردم سود می‌برند زیرا در ارتباطی که با منابع طبیعی دارند شغلی خواهند داشت و نهادهای متولی و در کلان اقتصاد کشور سود می‌برد زیرا مراقبت و حفاظت از جنگل‌ها با مردم خواهد بود.

به این ترتیب فعالیت کسانی که در حاشیه جنگل‌ها سکونت دارند مدیریت و ساماندهی می‌شود تا آسیب به جنگل کمتر شود.

آغاز آزمایشی طرح

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با اشاره به اجرای طرح جنگل داری اجتماعی خاطرنشان کرد: طرح به شکل آزمایشی در برخی مناطق آغاز شده به عنوان مثال در بعضی از بخش‌های جنگلی استان گلستان این طرح در حال اجرا است. در استان‌های غربی مانند ایلام، فارس و هرمزگان در حال تهیه طرح برای اجرا هستیم.

شعبانیان با اشاره به هدف طرح ادامه داد: هدف جنگل داری اجتماعی توانمندسازی و ساماندهی فعالیت مردم در ارتباط با منابع طبیعی و جنگل است، باید فرهنگ سازی شود که افراد درآمد خود را در بهبود کیفیت و کمیت جنگل و منابع طبیعی هزینه کنند. امروز مردم به نوعی بلوغ حرفه‌ای در امور پوشش گیاهی رسیده‌اند و هر جا منابع طبیعی دچار آسیب شده مردم از این مساله اظهار ناراحتی کرده‌اند.

این طرح در هر منطقه متفاوت بوده و حتی ممکن است طرح‌ها از غرب جنگل‌ها تا شرق آنها باز هم متفاوت شود.

وی با بیان اینکه چنین طرح‌هایی در جاهایی جواب می‌دهد که ارتباط مردم با جنگل زیاد است مانند مردم محلی، گفت: در برخی مناطق که طرح اجرا شده مانند گلستان، پاسخ‌ها مناسب بوده است. یا در هرمزگان مردم در تولید نهال بوده و حفظ جنگل‌های حرا (مانگرو) در حال انجام است.

چگونگی ساماندهی دام‌پروری

شعبانیان با اشاره به اقتصاد عشایر و وضعیت دامپروری در این بخش اظهار کرد: می‌توان دامداری را به گونه‌ای ساماندهی کرد که آسیب به مراتع کمتر شود و عشایر سود بیشتری داشته باشند.

کارشناسان حوزه جنگل عنوان می‌کنند، اگر هر دام در مناطق جنگلی یک بذر هم بخورند آمار آن در نهایت عدد بزرگی خواهد شد که همه آسیب به منابع طبیعی و ملی به شمار می‌رود. کشورهای اسکاندیناوی که قطب پرورش دام و فرآورده‌های لبنی هستند چگونه توانسته‌اند از منابع طبیعی خود از جمله جنگل‌ها حفاظت کنند؟ معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در پاسخ به این پرسش گفت: در بخش‌هایی که جنگل متراکم است دام‌ها خارج شده‌اند ضمن اینکه باید نحوه دامپروری ساماندهی شود. به این ترتیب تعداد دام مشخص بوده و اینکه چه زمانی باید وارد دشت و مراتع برای چرا شوند. همچنین در قالب طرح جنگل داری اجتماعی شاهد زادآوری هم هستیم. این در حالی است که در ایران در بعضی مناطق دامدار قسمتی از زمین را به مساحت ۱۰۰ تا ۵۰۰ متر قرق می‌کند و پس از نیمه دهه شاهد آسیب به زادآوری پوشش‌های گیاهی هستیم.

در جنگل داری اجتماعی دامدار تحت نظارت کارشناسان منابع طبیعی و بر اساس طرحی تدوین شده خود مجری طرح می‌شود و در ادامه هم بر اساس آن، پایش انجام می‌شود. در اروپا، اسپانیا و ایتالیا دام وجود دارد اما جنگل هم زادآوری دارد و اتفاقاً لبنیات با کیفیت بالا تولید و عرضه می‌کنند. البته در این کشورها در مناطقی مانند راش‌ستان های ایران، دام‌ها خارج شده‌اند. تراکم به سمتی است که اگر دام هم باشد علوفه‌ای نیست مگر اینکه جنگل را تنک کنیم تا علوفه در آید.

طرح جنگل داری اجتماعی یکی از پروژه‌های مهم در حفظ و مراقبت از جنگل‌ها بوده اما ایران در این بخش خیلی عقب است و باید به برنامه‌ریزی درست این عقب افتادگی را جبران کرد./مهر