آب و غذا
یکی از مهمترین روش‌های منطبق با اقلیم خشک برای کاهش اثرات ناشی از کم‌آبی و خشکسالی، اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری است که در استان خراسان جنوبی سبب افزایش آبدهی قنوات، کاهش فرسایش خاک و خسارات سیل شده است.
وقوع سیل هر سال نه تنها سبب بروز خسارت‌های فراوان به امکانات، تاسیسات و جان افراد می‌شود، بلکه باعث از بین رفتن ۲ مولفه بنیادی کشاورزی یعنی آب و خاک نیز می‌شود، به همین دلیل مهار و بهره‌برداری از آب‌های سطحی یکی از سیاست‌های اصلی آبخیزداری در کشور و استان‌هایی کم‌آب و درگیر با خشکسالی مانند خراسان جنوبی است.
ماهیت طرح‌های آبخیزداری به‌گونه‌ای است که از یک سو با تاکید بر حفظ و توسعه اراضی منابع طبیعی اثر یکی از عوامل بروز سیل را کاهش می‌دهد و از سوی دیگر با سیاست بهره‌برداری از سیل، بهره‌برداران را به اجرای روش‌های مهار سیلاب ترغیب می‌کند.
اثر اجرای طرح‌های آبخیزداری بر کاهش سیلاب در دهه‌های گذشته آن قدر روشن بود که عموما با واژه‌های کیفی مورد ارزیابی قرار می‌گرفت اما در سال‌های اخیر به دلیل توجیه سرمایه‌گذاری در این بخش ضرورت بررسی کمی این مساله مورد توجه جدی قرار گرفته است.
استان خراسان جنوبی با مساحت ۱۵ میلیون و ۷۹ هزار و ۷۱۷ هکتار حدود ۹ درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است و مساحتی معادل ۱۴ میلیون و ۵۶۲ هزار و ۹۵۰ هکتار را عرصه‌های منابع طبیعی تشکیل می‌دهد که در قالب حوزه‌های آبخیز با رویکرد جامع و سیستماتیک مدیریت می‌شود.
این استان با قرار داشتن روی کمربند خشک و نیمه‌خشک نیمکره شمالی دارای ذخایر آبی ضعیف و نزولات جوی کم، تبخیر سالانه بسیار شدید و میزان پوشش گیاهی اندک است که این شرایط سبب شده از مجموع عرصه‌های بیابانی استان ۳۶ درصد را عرصه‌های بیابانی و ۵۰ درصد را مراتع کم تراکم بیابانی تشکیل دهد.
خراسان جنوبی با ۱۲ میلیون و ۹۸۹ هزار و ۲۸۴ هکتار اراضی بیابانی و مراتع کم تراکم بیابانی دومین استان بیابانی کشور است که با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی ۸۶ درصد مساحت استان را شامل می‌شود.
بنابراین می‌توان بارندگی کم و پراکنش نامناسب، میزان تبخیر سالانه بیشتر از میزان ریزش نزولات جوی سالانه، فقر پوشش گیاهی و وجود بادهای فرساینده را از ویژگی‌های نواحی بیابانی این استان به‌شمار آورد.
در سال‌های اخیر بر اثر تغییرات اقلیمی و مسائلی که در کشور و استان خراسان جنوبی از جمله تغییر کاربری اراضی وجود دارد، شاهد تشدید سیلاب‌ها بوده‌ایم و به همین دلیل ضرورت پرداختن به مدیریت سیلاب و راهکارهای کاهش آن روز به روز مهمتر می‌شود.
کاهش خسارت سیل و مهار آب‌های سطحی
با توجه به شرایط حاکم بر خراسان جنوبی به لحاظ خشکسالی متوالی و تغییرات اقلیمی که حساسیت بیشتری در منطقه ایجاد کرده، اجرا و توسعه طرح‌های آبخیزداری ضرورتی انکارناپذیر است و کاهش خسارات سیل از مهمترین اثرات این سازه‌هاست که مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی به آن اشاره کرد.
علیرضا نصرآبادی اظهار داشت: با اجرای سازه‌های آبخیزداری مشکل سیل، کم‌آبی و خسارات ناشی از سیل کاهش پیدا می‌کند.
در این زمینه براساس سیاست‌های سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور تاکنون ۲ هزار و ۱۷۶ سازه آبخیزداری شامل سنگی، گابیونی، سنگ ملاتی و خاکی در خراسان جنوبی اجرا شده است.
در حال حاضر ۲۳۰ سازه آبخیزداری با اعتبار ۱۶۴ میلیارد تومان در حال احداث است که در صورت تخصیص کامل اعتبارات تا نیمه اول سال جاری به بهره‌برداری می‌رسند.
سال ۱۴۰۰ با اعتبار خوبی که از محل صندوق توسعه ملی در حوزه محرومیت‌زدایی کشور اختصاص یافت همچنین سایر منابع ملی و استانی ۱۶۴ میلیارد تومان اعتبار برای اجرای طرح‌های آبخیزداری در استان خراسان جنوبی ابلاغ شد.
تاکنون ۷۵ درصد این اعتبار تخصیص یافته و پروژه‌ها در حال انعقاد قرارداد یا احداث است که تا پایان سال مالی (تیر ۱۴۰۱) به اتمام خواهد رسید.
ظرفیت آبگیری سازه‌های آبخیزداری استان بیش از ۸۳ میلیون متر مکعب است که با شرایط بارش‌های سالانه بین هشت میلیون تا ۸۷ میلیون متر مکعب ظرفیت آبگیری را در آنها تجربه کرده‌ایم.
با بارش‌های دی و اسفند سال گذشته و احتساب ذخیره یک میلیون متر مکعب آب در هلالی‌های آبگیر دشت‌ها، از آغاز سال آبی جاری (مهر پارسال) تاکنون ۴۰ میلیون متر مکعب روان‌آب مدیریت شده و بهره‌وری از سیلاب را در طرح‌های منابع طبیعی و آبخیزداری استان شاهد بوده‌ایم.
رونق اقتصاد جوامع محلی و جلوگیری از فرسایش خاک
به گفته وی با اجرای عملیات آبخیزداری در هر هکتار می‌توان حدود ۵۳۰ متر مکعب آب را سالانه استحصال کرد که اثرات چشمگیری بر اقتصاد و معیشت جوامع محلی مرتبط دارد.
نصرآبادی با بیان اینکه اجرای طرح‌های آبخیزداری عامل ثبات جمعیت و تامین‌کننده آب قنوات است اضافه کرد: براساس جدیدترین آمار حدود ۴۳ درصد جمعیت استان خراسان جنوبی کشاورز و دامدار هستند که اقتصاد و معیشت آنها به‌طور مستقیم به آب وابسته است و اجرای طرح‌های آبخیزداری باعث ارتقای شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی این قشر می‌شود.
وقوع بارش‌های رگباری، منطبق بودن رگبارها در فصل کم پوشش، تخریب پوشش گیاهی براثر خشکسالی و چرای مفرط سبب شده که این استان از نظر فرسایش خاک در شرایط نامناسبی قرار داشته باشد لذا مجموعه اقدامات آبخیزداری قادر است سالانه در هر هکتار از ۹ تن فرسایش خاک جلوگیری کند.
همچنین پروژه‌های بیولوژیکی، سازه‌ای و مدیریت آبخیزها سبب افزایش آب در دسترس، نفوذ آب و تغذیه آبخوان‌ها، کاهش حل مواد شیمیایی در آب و افزایش کیفیت آب برای کشاورزی و شرب شده و در نتیجه راندمان تولیدات بخش کشاورزی افزایش می‌یابد.
وی یکی دیگر از اثرات مثبت پروژه‌های آبخیزداری را احیا و بهبود پوشش گیاهی حوضه آبخیز عنوان کرد و گفت: این احیا سبب افزایش تولید علوفه به‌طور سالانه به میزان ۱۲۰ کیلوگرم در هکتار می‌شود.
اجرای پروژه‌های آبخیزداری و منابع طبیعی در عرصه آبخیز می‌تواند موجب تغییر و بهبود شرایط آب و هوایی منطقه شود.
وی با اشاره به وضعیت حوضه‌های آبخیز استان گفت: مساحت حوضه‌های مستعد عملیات آبخیزداری در استان ۷.۵ میلیون هکتار، سطح مطالعات انجام شده یک میلیون و ۹۴۵ هزار هکتار، سطح حوضه‌های اجرا شده ۶۱۴ هزار و ۷۳۲ هکتار و مجموع سطح مطالعات مورد نیاز نیز پنج میلیون و ۷۷۳ هزار و ۴۳۷ هکتار است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی با بیان اینکه طرح تفصیلی آبخیزداری به‌صورت حوضه‌ای مورد مطالعه قرار می‌گیرد افزود: در حال حاضر حدود یک میلیون هکتار از اراضی استان برای اجرای طرح آبخیزداری توسط مشاوران مربوطه در دست مطالعه است و ۶ تا ۶.۵ میلیون هکتار باید مورد مطالعه و اجرا قرار گیرد.
مطالعه و اجرای طرح‌های آبخیزداری نیازمند تخصیص اعتبار
مطالعه و اجرای طرح‌های آبخیزداری نیازمند تخصیص اعتبار است و برای مطالعه همه حوضه‌های آبخیزداری در این استان به گفته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری بعد از تامین اعتبار با در نظر گرفتن نرخ تورم نیاز به بازه زمانی ۱۰ تا ۱۵ ساله است که در سه دوره پنج ساله تقسیم می‌شود.
براساس قیمت‌های کنونی و برآوردهای صورت گرفته تا پایان سال گذشته، اجرای طرح آبخیزداری در هر هکتار از اراضی به اعتباری معادل یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان نیاز دارد.
نصرآبادی با بیان اینکه شاخص منابع آبی در این طرح‌ها مدنظر است گفت: مطالعات طرح‌های آبخیزداری در هر حوضه با در نظر گرفتن شاخص‌های مختلف از جمله ویژگی‌های اقلیمی، موقعیت جغرافیایی و تراکنش جمعیتی انجام می‌شود.
همچنین بیش از ۶ هزار رشته قنات در خراسان جنوبی وجود دارد که آب حدود ۴۰ درصد جمعیت استان را تامین می‌کند و با اجرای سازه‌های آبخیزداری در بالادست قنوات نه تنها از تخریب اراضی کشاورزی، باغات و تاسیسات جلوگیری شده بلکه افزایش آبدهی قنوات و چاه‌های پایین‌دست را به دنبال داشته است.
به اذعان مسوولان در همه قنواتی که سازه آبخیزداری در بالادست آنها اجرا شده، آبدهی قنوات حداقل ۲ برابر افزایش یافته است و در برخی از سازه‌ها حتی شاهد افزایش چهار تا پنج برابری دبی آب بوده‌ایم.
برخی قنوات خراسان جنوبی که در چند سال گذشته بر اثر خشکسالی‌ها خشک شده بود نیز با اجرای سازه‌های آبخیزداری دوباره زنده شدند.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی در این باره گفت: براساس اسناد و شواهد موجود هر جا که سازه آبخیزداری را بالادست قنات و منابع آبی داشتیم آن روستا نسبت به روستاهای مجاور یا غیرمجاور کمتر با اثرات خشکسالی مواجه شده چون آن سازه آبخیزداری منبع آبی را تغذیه کرده است.
محسن یوسفی افزود: حتی اگر روستاها با مشکل کم‌آبی درگیر شوند آمار نشان می‌دهد این روستاها با وجود سازه آبخیزداری دیرتر از بقیه روستاها دچار مشکل شده‌اند.
با توجه به مستندات و آماری که در سال‌های مختلف از اجرای سازه‌های آبخیزداری داریم، هر هکتار اجرای عملیات آبخیزداری ۵۳۰ متر مکعب استحصال آب در هر سال را در پی دارد.
همچنین اجرای هر هکتار سازه آبخیزداری، از فرسایش ۹ تن خاک در هکتار جلوگیری کرده و کنترل رسوب را به میزان ۶ تن در هکتار مدیریت می‌کند.
یکی از معیارهای اصلی در اجرای سازه‌های آبخیزداری این است سازه تا جایی که امکان دارد در بالادست منابع آبی و در مکانی باشد که از بروز خسارات به زیرساخت‌ها جلوگیری کند.
احیای قنوات و برگشت جمعیت به روستاها
این مکان‌یابی‌ها باعث شده قنات‌هایی که در ۲۰ سال به مرور خشک شدند، با بارندگی و اجرای سازه آبخیزداری احیا شوند و منجر به برگشت جمعیت آن روستا شده یا دبی آب قنوات به میزان قابل توجهی افزایش یابد.
پایداری جمعیت تنها با توسعه عمرانی امکانپذیر نیست لذا اگر درآمد به روستاها برگردانده شود توسعه عمرانی روستا خود به خود انجام می‌شود چون در کنار درآمد، امید به زندگی را به جامعه روستایی بر می‌گردانیم.
شواهد و آمار نشان می‌دهد مدیریت سیلاب در نواحی و مناطقی که آب محدودیت اصلی تولید بوده، نه تنها خسارت‌های سیل را به میزان قابل چشمگیری کاهش داده بلکه با جلوگیری از هدر رفتن آب باران بهبود اقتصادی را نیز به همراه داشته است.
از آنجایی که روش‌های متکی بر دانش بومی می‌تواند پایه خودکفایی و توسعه پایدار باشد بنابراین بهینه‌سازی این روش‌ها و توسعه منطقی آنها در مناطق مشابه، راهکاری ارزنده برای مدیریت سیلاب به منظور کاهش خسارت‌های سیل و بهره‌برداری از آن در نواحی مختلف آب و هوایی است.
نتایج نشان می‌دهد که با تهیه طرح‌های جامع آبخیزداری در تمامی زیرحوضه‌ها به‌ویژه آبریز شهرها و روستاهای در معرض سیلاب و با تخصیص اعتبارات لازم اجرایی می‌توان علاوه بر کاهش خسارت‌های سیل به مزارع، باغات، تاسیسات و شهرها، از آن برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و قنوات استفاده کرد./ایرنا