پیشرفت‌های صنعتی و فناوری سده اخیر باعث شده که انسان به راحتی و بدون تلاش زیادی به منابع آب دسترسی پیدا کند و با حفر چاه‌های عمیق و استفاده از لوله‌کشی‌ها، آب به زمین‌های کشاورزی، منازل و صنایع منتقل شد؛ اما در عمل، این فرآیند باعث هدررفت بسیاری منابع آبی و آلوده شدن آن‌ها به فاضلاب و مواد زائد شده است.
به گزارش آب و غذا به نقل از وزارت جهاد کشاورزی ، در حال حاضر، بحران کم‌آبی و خشکسالی در بسیاری از کشورهای جهان به ویژه در ایران، به تهدیدی جدی تبدیل شده است. مهم‌ترین دلیل این بحران‌ها، مصرف بی‌رویه و نادرست منابع آبی است.
از نظر مفاهیم قرآنی، بحران کم‌آبی را می‌توان نتیجه تغییرات در رفتار انسان‌ها دانست. بحران‌هایی که ناشی از سوء مدیریت و برنامه‌ریزی غلط است. برای حل این بحران، بهره‌برداری صحیح از منابع آبی در بخش‌های مختلف از جمله کشاورزی، شرب و صنعت باید به اولویت ملی و یک موضوع حیاتی تبدیل شود که در آن منافع عمومی و ملی نسبت به منافع شخصی و حتی سود دولتی، اولویت داشته باشد.
به عنوان نمونه افزایش قیمت آب به‌تنهایی نمی‌تواند مصرف را کاهش دهد، زیرا فقط به افراد دارای امکانات مالی بیشتر، اجازه مصرف بیشتر می‌دهد. برای حل این مشکل، باید فرهنگ مصرف بهینه آب متعصبانه تقویت و از فناوری‌های نوین حتی در مدیریت منابع آبی استفاده شود.
ایران به دلیل شرایط خشک و نیمه‌خشک خود، بیشترین میزان مصرف آب را در بخش کشاورزی دارد، در حالی که متوسط جهانی این میزان حدود ۷۰ درصد است. دلیل این مصرف بالای آب در کشاورزی ایران، استفاده از سیستم‌های آبیاری ناکارآمد، کشت محصولات آب‌بر در مناطق کم‌آب و تغییرات اقلیمی است.
کشورهایی مانند هند، چین و حتی ایالات متحده هم که با مشکلات مشابهی در مصرف آب مواجه هستند، اقداماتی برای بهبود کارایی مصرف آب در کشاورزی انجام داده‌اند، این اقدامات شامل استفاده از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای، اصلاح روش‌های کشت و مدیریت بهتر منابع آبی است.
در بخش سخت‌افزاری کشور ما حداقل در ۵۰ سال اخیر فعالیت‌های فراوانی انجام شد تا بازدهی مصرف آب در بخش کشاورزی افزایش یابد. به عنوان نمونه در ۳.۱ میلیون هکتار از اراضی کشور سامانه‌های نوین آبیاری، در ۱.۶ میلیون هکتار شبکه انتقال آب، در ۱.۷ میلیون هکتار تجمیع و یکپارچه‌سازی همراه با ۲۰۰ هزار کیلومتر کانال و انتقال آب با لوله انجام شد؛ اما در مجموع بازدهی آب در اراضی کشاورزی در بهترین شرایط از حدود ۵۰ درصد فراتر نرفت.
تجربه سال‌های متمادی در کشور نشان داده است به هر میزان سامانه‌های نوین آبیاری هم استفاده و در مصرف آب برای تولید یک محصول صرفه‌جویی شود، کشاورز مایل است آب مازاد در اختیار خود را برای عرصه‌های جدید کشاورزی به مصرف برساند در حالی که این مازاد آب می‌توانست به مصرف منابع طبیعی و ذخیره‌گاه آب‌های زیرزمینی برسد که چنین نشده است.
در کنار آن براساس آمارهای موجود ۵۵۰ هزار چاه غیرمجاز در کنار ۵۰۰ هزار چاه مجاز وجود دارد که حتی اگر چاه‌های غیرمجاز پنهان در باغات، مزارع و حیاط کشاورزان و باغداران را در آمار خود نیاوریم باز هم نشان می‌دهد که بالغ بر ۵۰ درصد بهره‌برداران بدون توجه به منع قانونی حفر چاه حتی در اراضی در معرض فرونشست زمین، باز هم بی‌تفاوت به امنیت ملی در بخش آب کار خود را انجام می‌دهند که به هیچ وجه آمار سالمی نیست.
پس ضرورت امروز ما، اصلاح فکر و توسعه فعالیت‌های نرم‌افزاری حتی بیشتر از امکانات سخت‌افزاری است. در این بخش مشارکت بهره‌برداران بسیار مهم است خوشبختانه شعار امسال هم مشارکت مردم در همه بخش‌هاست که حدود ۴ میلیون بهره‌بردار بخش کشاورزی می‌توانند بخش بزرگی از معضل کم آبی را با نگاه متعصبانه به حفظ آب برطرف کنند. بدون مشارکت مردم امکان ندارد قانون روی کاغذ به نتیجه برسد. تقویت نظام‌های بهره‌برداری، تقویت تعاونی‌های تولید، توسعه انجمن‌های مردمی آب و خاک و تبلیغ آبیاری هوشمند مانند "آب حجمی" می‌تواند مفید باشد. در این سیستم، به جای تحویل آب به‌صورت زمان‌بندی شده، آب بر اساس نیاز واقعی زمین و به میزان عرضه محصول، به صورت حجمی تحویل کشاورزان می‌شود. این روش باعث می‌شود که کشاورزان تنها به اندازه نیاز واقعی محصولات خود از آب استفاده کنند و از هدررفت آن جلوگیری کنند. در این بخش کشاورز نیاز گیاه را به درستی می‌شناسد و به یقین علمی می‌رسد که تا گیاه تشنه نشود نباید آب بگیرد و پس از آن آب اضافی هم محصول را خراب می‌کند و آب را نیز هدر می‌دهد.
در کنار این روش‌ها، برای موفقیت در مدیریت منابع آبی باید تغییرات اساسی در شیوه‌های کشت و استفاده از فناوری‌های نوین در کشاورزی ایجاد شود. همچنین، دولت باید با اجرای برنامه‌های آموزشی و ایجاد انگیزه برای مشارکت عمومی، به کشاورزان کمک کند تا از بحران‌های کم‌آبی جلوگیری کنند. مشارکت فعال کشاورزان در این فرآیند، می‌تواند نقش مهمی در موفقیت این طرح‌ها ایفا کند.
برنامه هفتم توسعه ایران نیز بر اساس «سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی» با تأکید بر مدیریت منابع آب، بهبود کیفیت آب و حفظ منابع آبی کشور، شامل راهکارهایی برای مقابله با چالش‌های آبی می‌تواند پشتوانه‌ای موثری در این بخش باشد. کاهش مصرف آب کشاورزی از ۸۱ میلیارد مترمکعب به ۵۱ میلیارد مترمکعب در این برنامه به‌عنوان هدف کلیدی مطرح است. این کاهش ۳۰ میلیارد متر مکعبی البته با تحویل حساب شده حجمی آب می‌تواند تأثیر بسزایی در کاهش مصرف این مایه حیاتی در پهنه ایران داشته باشد.
با وجود مزایای فراوان، پیاده‌سازی سیستم «آب حجمی» در عرصه وسیعی از کشور با چالش‌هایی نیز مواجه است. اولین مشکل، هزینه‌های بالای نصب و نگهداری این سیستم‌هاست. سیستم‌های آبیاری حجمی نیاز به تجهیزات پیشرفته و فناوری‌های جدید دارند که ممکن است برای کشاورزان به‌ویژه برای نصب کنتور در مناطق دورافتاده سخت و هزینه‌بر باشد.
علاوه بر این، عدم آگاهی کافی کشاورزان از فواید و نحوه استفاده از این سیستم‌ها یکی دیگر از موانع اجرای این سیستم است. بنابراین، برای موفقیت در اجرای این طرح‌ها، نیاز به آموزش، فرهنگ‌سازی و تلاش فراوان کارشناسان بخش تحقیقات و ترویج در میان کشاورزان وجود دارد تا آن‌ها از فواید این سیستم‌ها آگاه شوند و به‌طور صحیح از آن‌ها بهره‌برداری کنند.
برای تحقق بهینه‌سازی مصرف آب در کشاورزی، علاوه بر استفاده از سیستم‌های آبیاری نوین، همچنین باید شیوه‌های کشت و انتخاب محصولات نیز تغییر کند. کشت محصولات آب‌بر در مناطق کم‌آب باید محدود و به جای آن، کشاورزی هوشمند و استفاده از گیاهان مقاوم به خشکی و کم‌آب ترویج شود. این تغییرات می‌تواند به کاهش فشار بر منابع آبی کمک کرده و از ایجاد بحران‌های بیشتر جلوگیری کند.
نکته مهم و اساسی مدیریت بحران آب در کشاورزی، همکاری بسیار نزدیک بین دولت و کشاورزان است. دولت باید با اجرای طرح‌های حمایتی و ارائه تسهیلات مالی برای کشاورزان، شرایط لازم را برای استفاده از سیستم‌های آبیاری نوین فراهم کند. همچنین، فرهنگ‌سازی و آموزش از سوی سازمان‌های مردم‌نهاد در زمینه مصرف بهینه آب و تکنیک‌های نوین کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار است. مشارکت خودخواسته کشاورزان در این فرایند، می‌تواند به اجرای موفق این طرح‌ها و بهبود وضعیت منابع آبی کمک شایانی کند.
تکرار توأم با یقین است که استفاده از سیستم‌های آبیاری حجمی می‌تواند یکی از راهکارهای مؤثر برای کاهش هدررفت آب و بهبود بهره‌وری کشاورزی باشد. این سیستم، علاوه بر کاهش مصرف آب، به کشاورزان کمک می‌کند تا با منابع آبی محدود به‌طور بهینه و مؤثرتر عمل کنند و با آبیاری هوشمند، نیاز آبی هر گیاه در مراحل مختلف رشد را بشناسند و متناسب با وضعیت گیاه، آب را به بوته‌ها برسانند. با این حال، برای اجرای موفق این طرح‌ها نیاز به تغییرات اساسی در شیوه‌های کشت، استفاده از فناوری‌های نوین و فرهنگ‌سازی در میان کشاورزان وجود دارد که تنها از طریق همکاری تنگاتنگ دولت، کشاورزان و متخصصان می‌توان به مدیریت هوشمندانه برای بهینه‌سازی منابع آبی و حل بحران کم‌آبی در کشور دست یافت.